Preek over 1 Samuel 9:15-17

orde morgendienst
welkom
zingen: Opwekking 54
stil gebed
votum en groet
zingen: Psalm 2,1.2.4
gebed
Schriftlezing 1 Samuel 8
preek over 1 Samuel 9:15-17
zingen: Liedboek 192
doop
zingen: Opwekking 518
doopvragen etc.
zingen: Opwekking 189
kinderen
zingen: Heer onze Heer (Lydia Zimmer)
gebed
mededelingen
inzameling gaven
zingen: Opwekking 586
zegen

Niemand had vorige week nog geraden dat we met een serie diensten over koningen zo de actualiteit zouden raken als nu blijkt. Na de aankondiging van de komende wissel van koningin Beatrix naar koning Willem-Alexander zijn we zelfs zo overspoeld met multi-mediale informatie, gedachten, idealen, verlangens en heel erg veel flauwe kul, dat ik me kan voorstellen dat er hier ook mensen zijn die denken: nee toch, niet ook op zondag nog koningen en koninginnen… Hoe dan ook, het voordeel is dat we vanzelf alvast begonnen zijn met wat nadenken over de vraag die de bijbelse figuur van koning Saul aan ons opdringt. Hij is de koning die het volk gewild heeft. ‘Gevraagd’ betekent zijn naam. We hebben over die vraag van het volk net gelezen. En de vraag die daar voor ons als lezers zoveel jaar later bij hoort is natuurlijk de vraag: wat voor koning wil ik eigenlijk? om wat voor koning zou ik vragen? En ziedaar, alle media hebben hun best gedaan ons die vraag te laten stellen over Willem-Alexander en Máxima. Inclusief natuurlijk de gebruikelijke geintjes online.  De verantwoordelijkheid voor ons land moet nu in de handen van een nieuwe generatie liggen, zei Beatrix zelf. Oké. En hoe gaat dat dan? Wat voor koning hoort daarbij? Het grote praten en nadenken daarover is al begonnen. In werkelijkheid gaan we het gewoon vanzelf ontdekken.

Intussen moet je in Nederland goed zoeken naar mensen die van Willem-Alexander iets zouden verwachten als de oudsten van Israël hier vragen van hun koning. En ik denk dat het sowieso geen kwaad kan Willem-Alexander eens even te dissociëren met Saul. Een beetje dom komt Saul tenslotte ook wel over. Ergens wel sympathiek, maar tragisch. Niemand weet nog hoe de nieuwe Oranjes het na 30 april gaan doen. In ieder geval wordt Willem-Alexander koning in een land waarin de macho-cultuur van de ijzertijd het niet goed doet. Voor restanten ervan in onze tijd moet je naar het zuiden, naar al die Italianen die Berlusconi wel willen als hun koning, of naar het oosten, naar de Russen die Putin hun man vinden. Filmpjes over Berlusconi zijn niet geschikt voor in de kerk, maar over Putin hebben we wat gevonden.

De leider als de mannelijke man, het alfa-mannetje, de baas die onmiskenbaar de baas is, dat is de figuur waar de oudsten van het volk in 1 Samuel 8 om vragen. Een koning niet maar, nee, echt een koning zoals alle andere volken er een hebben. Een koning die ons bestuurt, die zegt wat wij moeten doen, die recht over ons spreekt, een beslisser als wij er niet uitkomen, een koning die voor ons uittrekt en ons voorgaat in de strijd. Echt een man, waarvan iedereen weet wat je eraan hebt.

In ieder geval een heel andere figuur dan God. Je weet nooit wat je aan hem hebt. En de types die hem vertegenwoordigen zijn ook niet echt je van het. Het volk Israël heeft intussen ervaring met de onbetrouwbare op macht en seks beluste zonen van de hogepriester Eli en dat lijkt nu opnieuw te beginnen met de zonen van Samuel: op eigen voordeel uit, omkoopbaar en verdraaiers van het recht. En als het om het voorop gaan in de strijd gaat, dat hadden ze een keer geprobeerd met God en de ark, de kist van zijn aanwezigheid. Het was op een vernietigende nederlaag uitgelopen. Als het om jouw volk, jouw mensen, jouw belang, jouw overleven en jouw identiteit gaat, weet je maar nooit wat je aan God hebt.

En dat blijkt nog maar eens extra. Je weet heel goed wat je aan Samuel hebt (hij voelt er niets voor), maar bij God weet je het maar nooit; hij geeft toe: geef hen de koning die ze willen. Zeg er duidelijk bij hoe het zal gaan, wat de praktijk van de koning zal zijn, maar geef hen de koning die ze willen. De grote spanning op de achtergrond van Saul’s leven hangt hier, tussen de vraag van de oudsten van Israël en het antwoord van God. Het is weer een variant van de spanning tussen levensrichtingen van vorige week hier: bij de oudsten van Israël draait alles om hen, om hun volk, hun belang, hun overleven, hun identiteit. Daar moet God aan meewerken, God die zelfs in die belediging nog niet op zichzelf gericht is, maar er iets mee probeert te doen, extern, op anderen gericht. Hij geeft hun de koning die ze willen. Niet de koning naar Gods hart, maar de koning naar hun hart.

Maar vervolgens gaat het anders verder dan wij misschien zouden denken of verwachten of misschien wel wensen. Het gaat niet zwart-wil verder, er komt niet een slechterik aan de macht, een machtswellusteling, een potentaat. Saul heet ‘de gevraagde’, maar hoe er ook gevraagd werd naar een stereotype koning (net als alle andere volken), Saul is geen stereotype figuur. Hij is veel dubbeler, met allerlei duistere kanten, maar ook lichte. Het komt bij elkaar in de verzen uit hoofdstuk 9 die we net tenslotte lazen. God maakt Saul aan de ene kant de man die zijn volk zal beteugelen, onder de duim zal houden, bijna: een lesje zal leren. Het gaat niet maar om regeren op zich in die uitdrukking achter ‘beteugelen’. Het is harder, ruiger, meer een ‘in bedwang houden’. Maar aan de andere kant kiest God Saul ook als leider van zijn volk om hen te bevrijden van de Filistijnen. Saul is niet alleen een soort van straf voor Israël: die koning die jullie willen, nou, die kunnen jullie krijgen ook! Hij is ook een soort van vertraging, van uitstel, van tijdrekken. Hij is ook een vraag van God aan zijn volk: zo’n koning wilden jullie, weet je het echt zeker? en als het nu eens zus uitpakt, of zo, weet je het dan nog zeker? Is dit echt de koning die jullie willen?

Natuurlijk, Saul staat vooral in de schaduw. Zoals David straks meer in het licht zal staan, met al zijn duistere kanten, zo staat Saul meer in de schaduw. Er hangt van het begin af aan een diepe dreiging over zijn leven. Hij komt het verhaal binnenlopen als een zoeker die werkelijk helemaal niets weet. Op zoek naar weggelopen ezelinnen heeft hij, als zoon van een rijk man, geen cent op zak, moet hij door zijn knecht de weg gewezen worden naar de ziener, waar hij nooit van gehoord heeft. Alles moet Saul worden uitgelegd. Hij mag dan uiterlijk een koninklijk figuur zijn, van binnen lijkt hij eerder leeg. Het heeft er iets van weg dat God begint met de vraag om een krachtfiguur te beantwoorden met het geven van een figuur die alleen maar groot en sterk is. Wat moet daar van terecht komen?

In ieder geval moet hij nog eens aangewezen worden als leider. Het hoofdstuk verderop vertelt hoe dat ging door het werpen van het lot. Wij lezen daar zomaar overheen, maar dat is in het Oude Testament een veeg teken. Het lot wordt geworpen als er iets heel erg fout gegaan is, als er aangewezen moet worden die iets slechts gedaan heeft. Het lot valt op Achan na zijn diefstal uit Jericho. Het lot valt straks op Jonatan, als de breker van de eed van zijn vader Saul. En als het lot dan op Saul valt blijkt hij zich verstopt te hebben, met al zijn twee meter zoveel tussen de bagage. Geen wonder dat er mensen zijn die hem niet hoeven. De angst die Saul uiteindelijk zijn hele leven door zal achtervolgen en typeren, duikt hier aan het begin al op. Het is uiteindelijk bij Saul de angst die hoort bij gericht zijn op groot en sterk zijn, en meer niet. Wat gebeurt er dan als je het toch niet aan kunt? Wat gebeurt er als er de onvermijdelijke Goliat opduikt, nog groter en nog sterker dan jij? Wat als je aan harnassen en wapens niets meer hebt? Wat moet daarvan terecht komen?

Heel traag komt het verhaal over Saul op gang. Je merkt het al in de laatste zinnen van 1 Samuel 8. Samuel moet het volk zijn koning geven, maar stuurt het eerst naar huis. Dan wordt Saul in de volgende hoofdstukken in drie rondes tot koning gemaakt: eerst gezalfd, dan aangewezen door het lot en tenslotte door bewezen initiatief en leiderschap in een strijd met de Ammonieten. Hoe vaker ik het verhaal las de laatste tijd, des te meer merk je dat de vraag rond Saul blijft plakken en kleven: is dit echt de koning die jullie willen? denk er nog eens extra over na…

Ook als je naar de andere kant kijkt is er vooral veel dat die vraag oproept: is dit echt de koning die jullie willen?. Saul die een ander hart krijgt (al wordt nergens duidelijk wat dat precies inhoudt bij hem), Saul die meegesleurd wordt door de Geest van God in profetische extase (al blijft dat over mensen komen van de Geest van God in dit deel van het Oude Testament iets dubbelzinnigs houden: er kunnen net zo goed doden bij vallen, zoals bij Simson), Saul die grootmoedig is tegenover de mensen die hem eerst niet wilden, Saul die ingrijpt en Jabes in Gilead redt van een koning Nachas die de mensen daar allemaal het rechteroog wilde uitsteken, Saul die een grote overwinning op de Filistijnen haalt (die groter had kunnen zijn als hij geen domme dingen had gedaan met zweren dat ze niet zouden eten), Saul die de macht van Amalek breekt (maar zich niet houdt aan de opdracht van God-via-Samuel).

Het heeft allemaal iets ingehoudens, iets van: denk er vooral nog eens over na. Aan de ene kant is Saul echt een koning zoals Israël die vroeg: hij leeft in termen van macht en kracht, en dus van angst en onzekerheid. Maar hij leeft het allemaal niet helemaal uit. Saul heeft een vorm van koningschap en hofhouding opgezet, maar heeft zich niet bepaald schuldig gemaakt heeft aan al die dingen waarvan Samuel zei dat de koning zou gaan doen. Soldaten ronselen deed hij, maar de rest van al die belastingaanslagen blijven bij hem nog achterwege. Wat voor koning wil jij eigenlijk? Hoe ziet jouw ideale leider eruit? Hoe zou jij willen zijn, zelf, diep in je hart? Tussen de regels van Sauls verhaal door zwerft die vraag, op zoek naar lezers, naar hoorders, op zoek naar jou.

En ja, tenslotte is Saul echt ‘de koning die jullie gewild hebben’, zoals Samuel tegen het volk Israël zegt. Tenslotte gaat hij op zijn eigen manier mee met de levensrichting van de oudsten van Israël: zijn eigen leven, zijn eigen belang, zijn eigen angst en zijn eigen overleven, daar draait alles om. Echt naar buiten gericht leven lukt hem niet. Zijn koningschap wordt geknakt als hij dat duidelijk en ondubbelzinnig laat zien: er moeten offers gebracht worden voor de veldslag die komt, zonder goddelijke hulp geen overwinning, en die hulp kun je manipuleren door offers. Als Samuel te laat komt, offert Saul zelf. Wat is er nu meer op God gericht dan offers brengen? zouden wij misschien nog denken. Maar de bijbel prikt het door: als God niet meer gehoorzaamd wordt, maar als God geregeld moet worden, dan is alles tenslotte toch op jou gericht. Als wij Jezus niet meer volgen, maar hij ons moet volgen, dan is alles omgekeerd. Dezelfde dingen gelden voor zijn niet luisteren naar de opdracht van God bij Amalek. De koning die het volk wilde blijkt echt niet de koning die God wilde.

Goed, ik laat nu de rest van het verhaal maar achterwege. Lees het thuis op je gemak vooral nog eens helemaal door. De vraag die hangt rond Saul is nu wel duidelijk. Aarzelend komt het koningschap in Israël op gang in de koning die het volk zelf wilde. Weet je zeker dat je dit wilt, Israël? God doet meer dan zijn volk geven wat het wil, hij geeft het gelijk bedenktijd. Echt? En zo komt de vraag ook bij ons terecht: als dit de koning is die het volk wilde, wat is eigenlijk de koning die jij wilt? en weet je het zeker?

Nee, daarmee ga ik nu niet weer terug naar Willem-Alexander. We zijn in de kerk tenslotte en niet in het paleis op de Dam. Op deze manier doet Saul me denken aan Jezus. Aan de ene kant een enorme tegenpool, juist Jezus die helemaal zuiver op God en op de mensen om hem heen gericht is, iemand die niet vraagt maar geeft, iemand die je alleen maar kunt gehoorzamen door van hem te houden. Tegelijk iemand van wie het koningschap maar langzaam op gang komt. Na 33 jaar stilte drie jaar een rondtrekkende profeet (is Saul ook onder de profeten?), en dan, afgewezen, opgehangen, er uit gegooid. Dit was in ieder geval niet de koning die het volk Israël wilde toen. Dit is een koning die zijn leerlingen kan vragen: willen jullie ook niet weggaan? Dit is een koning zonder macht, zonder leger, zonder manipulatie, zonder geweld, een koning die je vrij laat, een koning van wie mensen zomaar niet weten wat ze aan hem hebben. Een worm, geen man. Is dat de koning die jij wilt? Dit is een koning die eerst moest sterven voor hij aan macht en glorie toekwam, en dan nog steeds in allerlei terughoudendheid. Dit is een koning die eerst gedoopt moest worden. Als het de koning is die jij wilt moet jij ook eerst gedoopt worden, eerst sterven om dan pas helemaal te leven. Is dat de koning die jij wilt? En weet je het zeker? We gaan er hier mee verder de komende weken. Tijd om na te denken over wat wij zelf vinden, van Jezus, van koningen, van onszelf. Tijd om na te denken wat het betekent om te zeggen: ja, hij is mijn koning, de prins der glorie, wat het inhoudt om van hem te zingen en van zijn kruis. Dat gaan we nu eerst doen.

gehouden in: Amsterdam-ZW, 3 februari 2013